Deen, Helga
| Helga Deen | ||
| ||
| Volledige namen | Helga Deen | |
| Geboortedatum | 06-04-1925 | |
| Geboorteplaats | Stettin (DE), nu: Szczecin (PL) | |
| Adres | Heuvelstraat 87 Pelgrimsweg 45 Heuvelstraat 87 | |
| Woonplaats | Tilburg | |
| Burgerlijke staat | Ongehuwd | |
| Overlijdensdatum | 16-07-1943 | |
| Plaats van overlijden | Sobibor (PL) | |
Geef de oorlog een gezicht!
Kun jij ons helpen met het schrijven van het levensverhaal van deze persoon?
Hoewel het meer dan 75 jaar geleden is dat er een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog blijft het belangrijk de slachtoffers te herdenken. We willen door hun verhaal te vertellen de slachtoffers eren en de herinnering levend houden. Alle Tilburgse oorlogsslachtoffers zijn opgenomen in de Wiki Midden-Brabant en we streven er naar van ieder een levensbeschrijving en foto op te nemen.
Helaas hebben we van sommigen maar beperkte of soms helemaal geen informatie. We hebben jouw hulp nodig deze levensverhalen vast te leggen door ontbrekende informatie aan te vullen met verhalen of foto’s. We ontvangen je reactie graag via info@regionaalarchieftilburg.nl o.v.v. Wiki Oorlogsslachtoffers.
Deen, Helga (geb. Stettin, Duitsland 06-04-1925 – gest. Sobibor, Polen 16-07-1943), schrijfster van een oorlogsdagboek over Kamp Vught, Holocaustslachtoffer. Dochter van Willy Deen (1891-1943), chemicus, en Käthe Wolff (1894-1943), arts. Helga Deen werd op 16-07-1943 in Sobibor vermoord.
Inhoud
Achtergrond en familie
Helga Deen werd geboren op 6 april 1925 in het toen nog Duitse Stettin (Szczecin, Polen). Zij was de oudste van twee, haar broer Klaus (1928-1943) was drie jaar jonger. De ouders waren neef en nicht. Helga’s moeder kwam uit Neurenberg en had in Berlijn medicijnen gestudeerd. Vader Willy Deen kwam uit Tilburg. Ze hadden aan huis een agentschap in zeep en parfum. In verband met de toenemende anti-Joodse maatregelen in Duitsland verhuisde het gezin Deen in september 1933 naar Helga’s grootmoeder in Tilburg aan de Heuvelstraat 87. In de zomer van 1934 kreeg het gezin een huurhuis aan de Pelgrimsweg 45. Helga’s kamer was zo klein, dat als ze haar bed uitklapte, de hele kamer gevuld was.
Jeugd in Tilburg
Helga en haar broer Klaus gingen naar de openbare lagere school aan de Korte Schijfstraat. Binnen vier jaar doorliep Helga de lagere school. In die tijd zat ze ook bij de ‘kabouterij’.
Hun ouders hadden moeite om financieel rond te komen: moeder leidde een instituut voor huid- en lichaamsverzorging, “Maison Pedicure”, de vader begon een zeepziederij en agentuur van verfspuiten voor textiel. Toen hij in 1936 een motorongeluk kreeg waarvan hij nooit helemaal herstelde, werd de situatie nog moeilijker. Helga en Klaus werden soms langs de deuren gestuurd om sinaasappels te verkopen. Leerlingen van de nabijgelegen rijks-hbs konden tegen betaling in huize Deen lunchen. In februari 1940 kwam de twaalfjarige Duits-Joodse vluchtelinge Gerda Nothmann (1927-1999) als commensaal bij de Deens inwonen. Nadat de oorlog was uitgebroken, hield de betaling op, maar Gerda bleef, als lid van de familie.
De kinderen Deen werden opgevoed met liefde voor natuur, literatuur en muziek. Helga tekende en wilde later illustratrice van kinderboeken worden, Klaus deed aan beeldhouwen en schilderen. Thuis werden leesmiddagen en kamermuziekvoorstellingen gehouden. Moeder Käthe Wolff was vooruitstrevend in haar opvattingen: de kinderen kregen seksuele voorlichting en van haar mochten ze boeken lezen die hun vader verbood, ‘zolang hij het maar niet zou merken’. Van september 1937 tot 1941 zat Helga op de rijks-hbs Koning Willem II aan de Ringbaan-Oost, de enige gemengde middelbare school in Tilburg. Helga bleef twee keer zitten: in de eerste en in de tweede klas. Op de hbs leerde Helga ook haar beste vriendin kennen, Hanneke Gerritsen (1924-1998). Beiden hielden van de natuur en hadden belangstelling voor muziek en literatuur. Toen de school in 1941 werd ‘gezuiverd’, moesten Helga, Klaus en Gerda dagelijks vanuit Tilburg met de trein op en neer naar Den Bosch, waar een Joods Lyceum was opgericht.
Vanaf het begin van de oorlog was Helga’s vader actief in de Joodse Raad van Tilburg. Hij hield zich bezig met reis- en verhuisvergunningen. De inmiddels zeventienjarige Helga werkte vanaf 15 september 1942 bij de afdeling ‘hulp aan vertrekkenden’: ze hielp hen bij het inpakken van hun spullen, het doen van boodschappen, het verzamelen van kleding, registreren van achterblijvende familieleden en het vertrekken van maaltijden bij verzamelplaatsen. In ruil voor voorlopige vrijstelling (Sperr) van deportatie hielp de Joodse Raad mee om deportatiebevelen van de Zentralstelle für jüdische Auswanderung uit te voeren. In februari 1943 werd het gezin Deen gedwongen weer in te trekken bij grootmoeder. Op de benedenverdieping woonde de weduwe Deen-Wolff met haar middelste zoon Alfred en een dienstmeisje, boven woonde het gezin Deen. De relatie was slecht: Gerda omschreef Gertrude Deen-Wolff als ‘pa’s onmogelijke moeder’. Helga en Gerda deelden een kamer, een voormalige badkamer. Juist in deze tijd kreeg Helga een verhouding met Kees van den Berg, een jongen die ze op de rijks-hbs had leren kennen. Via Hannekes vriend, Gérard van Kalmthout, Had Helga Kees van den Berg leren kennen. Kort voordat Helga naar Vught vertrok was er een hecht vriendengroepje ontstaan.
Vught, Westerbork, Sobibor
Op dinsdag 1 juni 1943 werden de nog in Tilburg overgebleven Joden – onder wie de familie Deen- op transport gesteld naar Kamp Vught. In de bus schreef Helga een brief naar haar vrienden van de hbs: ‘Lieve Drie, Kees, Hanneke en Gérard, de bus dreunt erg, maar ik wil toch schrijven. Ik kan jullie nu niet veel zeggen, alleen maar dat ik gelukkig ben, dat ik kracht heb, kracht voel om andere mensen in mijn geluk te laten delen en ze te helpen, ook zo stralend te maken. Ik ben heel blij dat ik jullie heb en ik kom terug. Als ik het moeilijk heb en het donker is zullen jullie altijd bij me zijn (…) Tot weerziens!’
Vanaf de eerste dag in Vught hield Helga in een scheikundeschrift een dagboek bij. Het dagboek beslaat de maanden juni 1943, de periode waarin de in Kamp Vught verblijft. Op 1 juni 1943 begint Helga eraan met als aanhef ‘Liefste!’. Het is duidelijk voor Kees bedoeld. Te lezen is hoe ze leeft tussen hoop en vrees. Ze wilde sterk en optimistisch zijn, en dat lukte de eerste dagen nog wel, maar later kostte dat veel moeite. De omstandigheden in Vught waren zwaar: overbevolking, onzekerheid over de toekomst, conflicten, en daarbij kwam haar verliefdheid op Kees, de onzekerheid of ze hem ooit nog zou terugzien en haar drang om te leven. Op 1 juli schrijft ze voor de laatste keer in haar dagboek: ‘1 maand, en jubileum en wat voor een. Vracht pakken, vanmorgen een stervend kind, waarvan ik helemaal overhoop was, maar alles gaat te niet door het laatste. Weer een transport en deze keer zijn wij er ook bij. Of moeder weet ik niet’. Op 2 juli 1943 werd de familie Deen op transport gesteld naar Westerbork. Gerda, die bij de werkplaats van Philips in Kamp Vught was aangenomen, mocht blijven. Zij zou de oorlog overleven en haar herinneringen als Holocaust survivor te boek stellen. Moeder Käthe, die door haar werk als arts ook vrijgesteld was, koos ervoor om met haar gezin mee te gaan.
Helga heeft haar dagboek op de een of andere wijze het kamp uit weten te smokkelen. In een brief aan Kees van 8 juli 1943 – geschreven vanuit Westerbork- schrijft ze: ‘Heeft mijnheer Hamburger je mijn schrift gegeven?’ Deze ‘meneer Hamburger’ zou Leopold Hamburger geweest zijn, een kennis van de familie Deen. Op 13 juli werd Helga met haar broer en ouders vanuit Westerbork naar vernietigingskamp Sobibor getransporteerd waar zij op 16 juli 1943 vergast werden.
Het dagboek
Helga’s geliefde, de kunstschilder Kees van den Berg (1923-2001), heeft het dagboek in handen gekregen en het bewaard in een leren damestasje, samen met haar brieven en wat persoonlijke spullen. Na zijn overlijden in 2001 vond zijn zoon Conrad het tasje met dagboek en brieven in zijn atelier. In 2007 werden Helga’s dagboek en brieven in boekvorm gepubliceerd onder de titel Dit is om nooit meer te vergeten. Dagboek en brieven van Helga Deen. 1943. De titel van het boek verwijst naar een passage uit het dagboek over de kindertransporten die op 6 en 7 juni 1943 vertrokken vanuit Vught: Zondag 6 juni. Het is teveel. Ik ben kapot, en morgen weer. Maar ik wil, wil, want als mijn geluk en wil sterft sterf ik ook. Dit is om nooit meer te vergeten. Er verscheen ook een Duitse en Italiaanse vertaling van het dagboek.
Op het terrein van het voormalige vernietigingskamp Sobibor ligt een gedenksteen voor de familie Deen. Charles Luner, de echtgenoot van Gerda Nothmann, liet deze gedenksteen plaatsen. In 2013 werd naast de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente in Tilburg, op de hoek van de Telegraafstraat en Willem II-straat- de Helga Deentuin geopend. In het parkje is te harer nagedachtenis een kunstwerk van Margot Homan geplaatst.
Gebeurtenis
Deportatie en vernietiging Joodse volksdeel Tilburg
Bronnen
Archivalia
Regionaal Archief Tilburg.
Publicatie
Dit is om nooit meer te vergeten. Dagboek en brieven van Helga Deen. 1943 (Amsterdam 2007) [met een inleiding van Ad van Liempt en een nawoord van Ad van den Oord, Ronald Peeters en Ton Wagemakers].
Literatuur
- Ad de Beer en Gerrit Kobes, Het leven gebroken. De geschiedenissen van de Tilburgers die als gevolg van de strijd tegen Duitsland en de bezetting van Nederland om het leven kwamen, Tilburgse Bronnenreeks 4 (Tilburg 2002), 44.
- Rafke Engels, ‘De dagboeken van Helga Deen en Anne Frank’, in: Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 38, nr. 2, p. 22-28
- Sanne van Heijst, Philips-meisje van Kamp Vught. Haar levensverhaal (Amersfoort 2016)
- Gerda Nothmann Luner, Gerda’s story. Memoir of a holocaust survivor (Illinois 2002)
- Ad van den Oord, Ronald Peeters en Ton Wagemakers, ‘Helga Deen 1925-1943. Een levensverhaal van achttien jaar, drie maanden en zeven dagen’, in: Dit is om nooit meer te vergeten. Dagboek en brieven van Helga Deen. 1943 (Amsterdam 2007), 97-136.